1930’ların gergin ve karışık Avrupa’sında Donanmasının gücünü arttırmak isteyen Türkiye, Alman Kurpp Germanieweft firmasına 3’ü hücum (saldırı) 1’i mayın olmak üzere 4 adet dizel elektrik denizaltı siparişi verdi. Türkiye’de “Ay Sınıfı” olarak sınıflanan gemiler Alman Type-IX sınıfı dizel elektrik denizaltıların Türkiye için özelleştirilmiş versiyonuydu. Gemilerden ikisi (1 saldırı ve 1 mayın) (Almanya) Kiel’de; ikisi (2 saldırı) Taşkızak Tersanesi’nde üretilecekti. Azami yerli üretim ve tecrübenin gözetildiği Türkiye’deki üretimde denizaltı üretiminin farklı aşamalarında %30 ila %75 arasında değişen Türk işçi kotası belirlendi.
Böylece Türk işçi ve mühendislerin Türkiye’ye gelecek Alman personel ile yakın temasa girmesi sağlandı. 4 adet denizaltı ve torpidoları için toplamda 15.737.000 Hollanda florini ödeme yapılması kararlaştırıldı. Gemilerin üretimi başladıktan sonra bizzat Gazi Mustafa Kemal Atatürk tarafından Başbakan Celal Bayar’a gönderilen mektupta gemilerin isimleri “Saldıray, Batıray, Atılay ve Yıldıray” olarak belirlendi. 10 Şubat 1937 tarihinde Saldıray ve Batıray denizaltılarının inşası Kiel’de başladı ve ilk denizaltının 26 ayda, ikinci denizaltının 30 ayda üretilip teslim edilmesi öngörülüyordu.
Saldıray Denizaltısı
10 Şubat 1937 tarihinde yapımına başlanan Saldıray denizaltısı inşasının ve seyir testlerinin tamamlanmasından sonra 2 Nisan 1939 tarihinde Kiel’den yola çıktı. Ön Yzb. Vehbi Ziya Dümer komutasında Türkiye’ye seyreden Saldıray denizaltısının mürettebatının yarısı Türk yarısı Alman’dı. Denizaltının Berlin’den gelecek bir emirle Almanya götürülmesi veyahut Türkiye’ye tesliminin baltalanması ihtimaline karşı Türk mürettebata silah dağıtıldı. Ek olarak denizaltının telsizi Türk personelin kontrolünde olduğu için Çanakkale Boğazı’na kadar kasıtlı olarak gayrı-faal tutuldu. 28 Mayıs (1939) günü Saldıray’a Türk bayrağı çekilerek resmi olarak Türk Donanması envanterine girdi. Saldıray denizaltısı 1958’e kadar Türk Deniz Kuvvetlerinde görev yaptı.
Batıray Denizaltısı
Saldıray ile aynı tarihte üretimi başlanan ancak takvim olarak geriden gelen Batıray’ın Mayıs 1939’a kadar henüz üretimi tamamlanmış ve seyir testleri aşamasına gelmişti ki Almanya, denizaltının Türkiye’ye teslim edilmeyeceğini bildirdi. 20 Eylül 1939 tarihinde Batıray denizaltısı, UA adıyla Alman 7.Filotillası’nda göreve başladı. Nisan 1942’ye kadar Orta ve Güney Atlantik’te 9 devriye yapan UA (Batıray), toplam deplasmanı 40.706 tonu bulan 7 adet ticari gemiyi batırdı. UA aktif savaş görevinden alındıktan sonra bir süre lojistik görevlerinde bulundu ve Mayıs 1945’e kadar okul gemisi olarak görev yaptı. Almanya’nın savaşta yenileceğinin kesinleşmesiyle birlikte UA, kendisi gibi başka ülkelerden gasp edilmiş 7 yabancı ülke denizaltısını batırdıktan sonra kendi mürettebatı tarafından 3 Mayıs 1945 günü Kiel açıklarında batırıldı.
Atılay Denizaltısı
Atılay ve Yıldıray denizaltılarının inşa faaliyeti 14 Ağustos 1937 tarihinde başladı ve sırasıyla 40 ve 42 ayda tamamlanması öngörülüyordu. Geçen zaman içerisinde gerek Almanya’dan yetersiz malzeme gelmesi ve Eylül 1939’da Almanya’nın savaşa girmesiyle Alman işçilerin Türkiye’den ayrılmasıyla gemilerinin üretim takviminde sarkmalar yaşandı. Alman işçilerin ayrılmasıyla üretiminin son aşamasına gelen Atılay denizaltısı, Türk işçi ve mühendisinin üstün gayretleriyle 5 Şubat 1940 tarihinde testleri tamamlanarak Türk Donanması envanterine girdi. Atılay denizaltısı 14 Temmuz 1942 günü 14:30’da Çanakkale Boğazı’nda yeni sismik cihazların test edilmesi maksadıyla Bnb.Sadi Gürcan komutasında 39 mürettebatıyla Morto Koyu’nda dalışa başladı. Dalıştan çıkamayan Atılay denizaltısının battı şamandırası bulunduysa da mürettebat ile temas kurulamadı. Kurtarma çalışmalarının da sonuçsuz kalmasıyla Atılay denizaltısında 39 mürettebat şehit oldu. Uzun yıllar neden battığı belirsiz kalan Atılay’ın 90’larda yapılan çalışmalarda kıç tarafında 1.5 metre genişliğinde gedik olduğu belirlendi. Böylece Atılay’ın I.Dünya Savaşı’ndan kalma bir mayına çarparak battığı kanısı hakimdir.
Yıldıray Denizaltısı
Saldıray ile aynı zamanda üretimine başlanan ancak takviminde sarkmaların yaşanan Yıldıray denizaltısı, Ağustos 1940’ta Haliç’ten Gölcük’e getirildi ve üretimine burada devam edildi. Denizaltının makinaları henüz teslim edilmediği için Almanya ve (muadilleri için) İngiltere ile görüşmeler yapıldı. Uzun uğraşlar sonucunda Almanya’dan makinalar temin edildi ve Türk işçilerinin gayretleriyle montajı yapıldı. Makinaların haricinde yerli olarak üretimi mümkün olan sistemlerin üretimine de gayret gösterildi. 15 Ocak 1947 tarihinde Yıldıray denizaltısı, Türk Donanmasında hizmete girdi. Yıldıray da Saldıray denizaltısı ile 1958’de emekli edildi.
Ay Sınıfının Genel Özellikleri:
- Uzunluk: 86.65 metre
- Genişlik: 6.80 metre
- Draft: 4.12 metre
- Menzil: 13.000 deniz mili
- Hız: yüzeyde 6 knot, dalışta 20 knot
- Ana Tahrik: Burmeister & Wain dizel makina, 4,600 PS (4,537 shp; 3,383 kW) BBC elektrik motoru, 1,300 PS (1,282 shp; 956 kW)
- Mürettebat: 44
Ay Sınıfında Bulunan Silah Sistemleri:
- 6 adet 533 mm torpido
- 1 adet 100 mm top
- 1 adet 20 mm uçaksavar topu
- 40 adet mayın
Ay Sınıfı Gemiler:
- TCG SALDIRAY (5 Haziran 1939’da hizmete girme-1958’de emekli)
- BATIRAY Denizaltısı (20 Eylül 1939’da Alman Donanmasında hizmet girme-3 Mayıs 1945’te)
- ATILAY Denizaltısı (5 Şubat 1940’ta hizmete girme- 14 Temmuz 1942’de kaza konucu batma)
- TCG YILDIRAY (15 Ocak 1947’de hizmete girme-1958’de emekli)
Kaynakça:
- Uyanıker, F. (2022). Arşiv Belgelerine Göre II. Dünya Savaşı Öncesinde Almanya’dan Alınan Denizaltılar. Mavi Atlas, 10(1), 70-89. https://doi.org/10.18795/gumusmaviatlas.1052709
- https://uboat.net/boats/foreign_ua.htm
