Kökenleri antik çağa kadar uzanan hastane gemileri, görev ve kullanımları açısından ilk örneklerinden oldukça uzaklaşsa da 21’inci yüzyılda halen çok büyük önem taşımaktadır. İlk hastane gemisi örneklerine antik çağ Roma ve Yunan donanmalarında rastlanmaktadır. 1680 yılında Kraliyet Donanması ilk kez bir gemiyi (HMS Godwill) hastane gemisi olarak kaydetti.
HMS Godwill’in ardından birçok donanmanın envanterine hastane gemileri alındı. Envantere alınan gemilerin asli amacı, sağlık altyapısının yeterli olmadığı cephe ya da koloniden sağlık sisteminin daha iyi olduğu topraklara yaralı asker ve sivilleri sağ şekilde götürmekti. Gemilerin bu görevi, II. Dünya Savaşı sonrasına kadar devam etti. 1907 Lahey Sözleşmesi ile hastane gemilerine belirli kıstaslar getirildi.
Hastane Gemilerine Getirilen Kıstaslar:
- Gemiler beyaz renge boyanacak
- Ayrım gözetmeden herkese hizmet verecek
- Hiçbir şekilde askeri operasyonların parçası olmayacak
- Savaşan taraflar geminin yerini bilecek
- Üzerinde belirgin şekilde kızıl haç bulunacak (kızıl ay da kabul edilmiştir)
- Gemide savunma ya da saldırı silahı bulunmayacak
- Hastane gemisine saldırmak savaş suçu sayılacak
Dünya Savaşları hastane gemilerinin en yoğun kullanıldığı savaşlar olmuştur. I. Dünya Savaşı’nda (en az) 24 adet hastane gemisi, II. Dünya Savaşı’nda (en az) 25 adet hastane gemisi hasar almış ya da batırılmıştır. I. Dünya Savaşı’nda batırılan en büyük gemi olan HMHS Britannic hastane gemisi, 21 Kasım 1916 günü Adalar Denizi’ndeki Mürted adası yakınlarında bir deniz mayınına çarptıktan sonra battı. 7 Aralık 1941 günü gerçekleşen Pearl Harbor Saldırısında USS Solace (AH-5) hastane gemisi, üzerinde belirgin kızıl haç bulunması nedeniyle Japon unsurlarınca hedef alınmamıştır.
II. Dünya Savaşı sonrasında hastane gemileri, hasta taşımak görevinden kara hastanesine alternatif deniz üzerinde hastane modeline dönüştü. 20’nci yüzyılın ikinci yarısından itibaren hastane gemilerine karadaki bir hastanede olan çoğu sistem yüklenmiştir. Yoğun bakım ünitesi, röntgen ünitesi, laboratuvar, ameliyathane, yanık odası gemilerde bulunmaktadır. Ek olarak ünitelerde çalışan personel de gemide konaklayabilmekte. Ülkelerin çoğu yolcu gemisi, nakliye gemisi, akaryakıt tankeri veya farklı gemilerini hastane gemisine çevirmiştir.
Dünya nüfusunun %60’ı denize en az 100 mil (160 km) mesafede yaşamaktadır. Kara hastanesinin doğal afetlerden (deprem, sel, heyelan, yangın) dolayı faaliyet verememesi hastane gemilerini daha etkin kılmaktadır. Hastane gemileri doğal afetlerin hemen hemen hepsinden izoledir. Gerekli bakım ve güvenlik standartlarını karşılanması durumunda gemiler, ekonomik ömürleri boyunca kesintisiz görev icra edebilir. 2020 Covid-19 Pandemisinde ülkeler, karadaki hastanelerin yükünü azaltmak amacıyla hastane gemilerini limanlara yanaştırarak sağlık hizmetinin devamını sağlamayı amaçladı.
Bu yönüyle gemiler, sadece savaş ya da doğal afet durumlarında değil sağlık hizmetlerinin tıkandığı her noktada etkin hizmet verebileceğini ispatlamıştır. Büyük çaplı deprem, sel ve diğer afetlerde hastanelere bağlı olarak diğer tesisler de (enerji üretim, ikmal vb.) ağır hasar görmekte ve faaliyet dışı kalmaktadır. Hastane yapısının görev dışı kalmasının yanı sıra hastanede çalışan personel de afetzede durumuna düştüğü için hastanenin hizmet verme ihtimali kalmamaktadır.
Günümüzde dünya üzerinde 9 farklı (ABD, Rusya, Vietnam, Çin, Peru, Endonezya, Myanmar, Brezilya, Ukrayna) donanmadan 24 hastane gemisi ve özel-devlet kurumlarına (Mercy Ships Organizasyonu ve İspanya Çalışma Bakanlığı) ait toplam 4 gemi vardır. Donanmalara ait bazı gemiler, savunma sistemleri olması, beyaz renge boyanmayıp ve haç olmamasıyla Lahey Sözleşmesi’nin birkaç maddesini ihlal etmektedir. Dünyanın en büyük hastane gemisi ABD Donanmasına ait her biri 1000 yatak kapasiteli iki adet Mercy sınıfı hastane gemisidir. Hastane gemileri haricinde donanmaların görece büyük savaş gemilerinde (uçak gemileri, LHD, LPD, LST ve bazı nakliye gemileri) de tam teşekküllü sağlık altyapısı mevcuttur. Ek olarak tüm savaş gemilerinde revir vardır.
Modern hastane gemileri sadece geminin sahibi olan ülkenin vatandaşları tarafından kullanılmamaktadır. Ülkeler hastane gemilerini kendi ihtiyaçları olmadığı zamanlarda farklı ülkelere göndererek kamu diplomasisinin bir parçası olarak kullanır. Çin 2010’da Harmonious Mission seferlerini başlatmıştır. Çin Halk Ordusu Deniz Kuvvetlerine ait hastane gemileri 13 yıldır (2020 Covid-19 Pandemisi dönemi hariç) 3-4 ay boyunca farklı ülkelerin limanlarına demir atarak, ücretsiz olarak fakir insanlara hizmet vermektedir. Bu faaliyet Çin’in gidilen ülkedeki imajının düzeltilmesinde etkin rol oynamaktadır.
Osmanlı’da Hastane Gemileri:
Osmanlı’da hastane gemilerinin kökenleri Kırım Savaşı yıllarına dayanmaktadır. Savaş sırasında Memduhiye, Mesudiye ve birkaç gemi, hastane gemisine dönüştürülerek Kırım’dan İstanbul’a yaralı taşıdı. 1893’te İstanbul’u ziyaret eden Kraliyet Donanmasına ait Mein isimli hastane gemisi Sultan II. Abdülhamid’e ziyarette bulundu ve ziyaret akabinde Padişah, Mein gemisinin incelenmesini ve detaylı rapor çıkartılmasını emretti. Tabib Birinci Ferik İbrahim Ali tarafından hazırlanan raporda gemi detaylıca açıklanırken bir hastane gemisine ihtiyaç olduğu belirtildi ve İzmir isimli geminin hastane gemisine dönüştürülebileceği yazıldı.
Aradan geçen yıllarda Trablusgarp Savaşı, Balkan Savaşları ve I. Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ordusu, çeşitli gemilerden dönüştürdüğü hastane gemilerini kullandı. Donanma haricinde Hilal-i Ahmer (Türk Kızılayı) de I. Dünya Savaşı’nda 15 kadar gemiyi hastane gemisi olarak kullanıp cepheden yaralı tahliyesi sağladı. 1911’de İngiltere’den satılan alınarak hastane gemisine dönüştürülen Hilal-i Ahmer’e ait Reşid Paşa isimli hastane gemisi, Çanakkale Savaşları sırasında etkin hizmet verdi ve sadece yaralı tahliyesi yapmayarak çok sayıda ameliyat da gerçekleştirdi. 1915’te Reşid Paşa gemisine İngiliz uçakları taarruz gerçekleştirerek savaş suçu işlemişlerdir.
Türkiye’de Hastane Gemileri:
Cumhuriyet Döneminde kayıtlı herhangi bir hastane gemisi yoktur.
2013’te dönemin Sağlık Bakanı Mehmet Müezzinoğlu’nun ABD’ye yapacağı ziyarette ABD Donanmasına ait Mercy sınıfı hastane gemilerini inceleyeceği ve gemilere benzer 3 adet hastane gemisinin yapılmak istendiği açıklanmıştır. 2014 Eylül ayında STAR gazetesinde çıkan haberde yapılan ziyaretten sonra Sağlık Bakanlığı bünyesinde bir proje ekibi oluşturularak bir adet hastane gemisi için yapılacağı belirtildi. Haberde üretilecek hastane gemisinin başka bir gemiden değil, doğuştan hastane gemisi olarak üretilmesi bakımından Dünya’da ilk olacağı açıklanmıştır. (Sonradan Çin ve Mercy Ship, doğuştan hastane gemisi üretmiştir.)
“Gemi Hastane Projesi” adı verilen projede Tuzla Tersanesi’nde kamu-özel ortaklığıyla üretilecek gemi Yap-İşlet-Devret modeli ile 24+7 ayda üretilip Sağlık Bakanlığı Acil Sağlık Hizmetleri Müdürlüğü’ne kiralanacaktı. 25 yıl boyunca mülkiyet hakkı özel şirkette olacak gemi, 25 yılın sonunda ücretsiz olarak Sağlık Bakanlığına devredilecekti. Geminin yapımının 300 milyon TL’ye mal olması bekleniyordu. 2015’in ilk çeyreğinde gemi için sözleşme imzalanacağı ve akabinde geminin yapımının başlayacağı belirtilmişti.
Gemi barış ve normal zamanlarda dönemsel olarak kıyı şeridine sahip bir ilde normal hastane olarak hizmet verirken afet ve savaş şartlarında ilgili bölgeye intikal ederek bölgede hizmet verecekti. Gemide 17 adet branşta poliklinik bulunacaktı. Röntgen, laboratuvar, MR ve daha birçok sistem gemide olacaktı. Yerli hastane gemisinde kara hastanesinde olan her sistemin olması bekleniyordu. 2015’te yapımının başlaması (ve tahminen 2018’de hizmete girmesi) beklenen yerli hastane gemisinin sözleşmesi dahi imzalanmadı.
Gemi Hastane Projesi’nin Genel Özellikleri:
- Uzunluk: 203 metre
- Genişlik: 26 metre
- Yükseklik: 29 metre
- Deplasman: 30-40 bin ton (?)
- Hız: 20-22 knot
- Güverte Sayısı: 10
- Kapalı Alan: 15-20 bin m2
- Hava Araçları: 1 adet helikopter pisti
- Mürettebat ve Sağlıkçılar: 35 gemi personeli ve 316 sağlıkçı
- Acil Yatakları: 15’er adet muayene ve müşahede yatağı; 2’şer adet müdahale ve resüsitasyon yatağı
- Yoğun Bakım Yatağı: 20’si yetişkin, 6’sı çocuk, 4’ü yeni doğan olmak üzere toplam 30 adet
- Ameliyathane: 2’şer adedi kalp damar ve beyin cerrahine ayrılmış 8 adet tam kapasiteli ameliyathane
- Doğumhane: 2 adet
- Diyaliz Ünitesi: 6 adet yataklı ünite
- Yanık Ünitesi: 2 adet yataklı ünite
- Toplam Hasta Yatağı: 200 adet hasta yatağı
- Diğer Sistemler: Tıbbi gaz üretim ve dolum sistemi
2023 Kahramanmaraş Depremlerinde Hastane Gemileri:
6 Şubat 2023 günü 11 ili etkileyen depremin ardından Türk Donanmasına ait Bayraktar sınıfı TCG BAYRAKTAR (L-402) ve TCG SANCAKTAR (L-403) tank çıkarma gemileri, deprem bölgesine intikal etti. 9 Şubat’ta bölgeye ulaşan gemiler, getirdikleri yardımları bölgeye bırakarak ivedi şekilde hastane gemisine dönüştürüldü. TCG BAYRAKTAR, Hatay’ın Payas ilçesinde; TCG SANCAKTAR, Hatay’ın İskenderun ilçesinde hastane gemi olarak hizmet vermeye başladı.
Gemilerde 10 yataklı yoğun bakım ünitesi, 20 yataklı gözlem ünitesi, 120 adet hasta yatağı, ameliyathane, ultrason, röntgen ünitesi, portatif kan gazı cihazı, anestezi cihazı, elektrokoter, portatif aspiratör, büyük/küçük cerrahi setler, transport ventilatör, kombinasyon sedye, oksijen tüpleri, defibrilatör, ventilatör gibi sağlık sistemleri bulunurken Sağlık Bakanlığından görevlendirilen genel cerrahi, ortopedi ve travmatoloji, göğüs cerrahisi uzmanı, kalp ve damar cerrahisi, anestezi, acil tıp uzmanları da gemide görev yaptı.
Gemilerin her birinde mürettebat, sağlık personeli, hasta ve refakatçi olmak üzere 500’den fazla kişi konaklarken, sadece TCG SANCAKTAR gemisinde 22 Nisan’a kadar 15 bin depremzede tedavi edildi ve 35 ameliyat gerçekleştirildi. Türk Deniz Kuvvetlerinin en büyük savaş gemisi olan TCG ANADOLU çok maksatlı amfibi gemi henüz testleri tamamlanmadığı için bölgeye intikal edememiştir. TCG ANADOLU’da daha büyük kapasiteli hastane mevcuttur.
Türk Deniz Kuvvetlerine ait gemilerin yanı sıra İstanbul Büyükşehir Belediyesi bünyesinde bulunan (yakın zamanda satılmak üzere İDO tarafından iade edilmiş) Osman Gazi-I ve Orhan Gazi-I yüksek hızlı yolcu feribotları da İstanbul’dan yardım yüklenerek deprem bölgesine hareket etti. 1200 yolcu kapasiteli gemilerden Osman Gazi-I feribotu, yardımları bölgeye bırakıp depremzedeleri İstanbul’a götürmek üzere Hatay’dan ayrılırken, Orhan Gazi-I feribotu 13 Şubat’ta İskenderun Assan Port Limanı’nda hasta kabulüne başladı. Gemide hasta tedavisinin yanı sıra sıcak yemek dağıtımı yapıldı.
Değerlendirme:
Covid-19 Pandemisinde büyükşehirlerde bulunan çok sayıda hastane, yüksek hasta sayısı nedeniyle hizmet veremez hale geldi. 2020 İzmir depreminde çok sayıda özel ve kamu hastanesinde hasar oluştu ve etkin faaliyet gösteremedi. 2022 Ağustos ayında Kastamonu’nun Bozkurt ilçesinde gerçekleşen sel felaketinde ilçedeki hastane dahil olmak üzere çok sayıda kamu tesisi devre dışı kalmıştı. 2023 Kahramanmaraş depremlerinde depremin etkilediği çok sayıda il, ilçe hastanesi ile eczane ve daha birçok sağlık kurumu gayrı-faal kalmıştır. Geçmişte gerçekleşen deprem ve afetlerin dışında gelecekte olması beklenen Büyük Marmara Depremi de Türkiye’nin bir gerçeğidir. Olası bir afette Marmara’ya karadan yardım götürülmesi oldukça güç olacaktır. Kara yolu gerek afetten gerekse afet sonrası yoğunluktan kaynaklı hizmet vermesi oldukça güçtür.
Deprem ya da genel itibariyle afet ülkesi olan Türkiye’de hastane gemisi istek değil, ihtiyaçtır. Türkiye’de 28 ilin kıyı şeridi vardır ve sahile en az 100 km mesafede milyonlarca (tahmini en az 40 milyon) vatandaş yaşamaktadır. Yurt genelinde hemen her yıl geniş çaplı bir afet gerçekleşmektedir. 4 denize (Karadeniz, Marmara Denizi, Adalar Denizi, Akdeniz) sahip Türkiye’de nüfus da göz önüne alınarak 2015’te yapılması planlanan gemilerden en az 3 adet gerekmektedir. 7 gün 24 saat prensibiyle faaliyet gösterecek gemiler, sadece Türkiye’de gerçekleşecek afetlere değil, bölge ülkelerinde gerçekleşecek afetlerde de boy gösterebilir.
Bugün Türkiye, çoğu ülkenin yaptığı gibi hali hazırda kullanımda olan bir ya da birkaç gemiyi hastane gemisine dönüştürebilir. Bu konuda alınabilecek gemilerin başında 2022 Mayıs ayında İDO tarafından (ekonomik sebeplerden ötürü işletilemediğinden ötürü) İBB’ye devredilen ve 3 Ağustos 2022 tarihinde ihale yoluyla satışa sunulan 2 adet yüksek hızlı hafif yolcu feribotu (Osman Gazi-I ve Orhan Gazi-I) vardır. 2007’de Avustralya inşa edilen gemilerin her biri 1200 yolcu kapasiteli olup; tanesi ₺235.800.000 TL (~$6.5 milyon ABD doları) karşılığında satılacaktır. İhale ilanının açıklanmasından itibaren bir yıl geçmesine rağmen gemiler satılmamıştır. Sağlık Bakanlığı tarafından alınacak gemiler, çok kısa modernizasyon ve modifikasyondan geçtikten sonra hastane gemisi (doğal afet gemisi) olarak hizmet verebilir. Osman Gazi-I ve Orhan Gazi-I gemileri ABD Donanmasının yakın zamanda hizmete alacağı Spearhead sınıfından uyarlanan Seferi Tıbbi Gemiler (Expeditionary Medical Ships) ile yapı olarak benzerlik göstermektedir.
Konu ile İlgili Okunmasını Tavsiye Ettiğimiz Yazılar:
Kaynakça:
- Ray, Sougat; Naidu, CS1. Navy Hospital Ships in History. Journal of Marine Medical Society 19(1):p 63-65, Jan–Jun 2017. | DOI: 10.4103/jmms.jmms_43_17
- https://www.marineinsight.com/types-of-ships/what-is-a-hospital-ship/.
- https://www.star.com.tr/guncel/dunyanin-ilk-gemi-hastanesini-turkiye-yapiyor-haber-937750/
- https://www.memurlar.net/haber/358946/dev-hastane-gemisi-turkiye-yolunda.html
- https://csatt.org/ilk-turk-hemsiresi-safiye-huseyin-elbi/.
- https://yedikita.com.tr/osmanli-hastane-gemileri/
- https://saglikdogasi.com/osmanli-hastane-gemileri.html
- https://www.trthaber.com/haber/gundem/tcg-sancaktar-gemisi-hastane-hizmeti-verecek-744844.html
- https://www.savunmasanayiidergilik.com/tr/HaberDergilik/TCG-Bayraktar-ve-TCG-Sancaktar-depremzedeler-icin-yuzer-hastane-oldu
- https://www.trthaber.com/haber/gundem/yuzer-hastane-tcg-bayraktar-depremzedelere-nefes-oldu-745420.html
- https://ibb.istanbul/arsiv/40832/ibbnin-iki-gemisi-hatayda-goreve-basladi
- https://www.aa.com.tr/tr/gundem/sel-felaketinin-yasandigi-bozkurt-ilcesinde-caminin-icine-sahra-hastanesi-kuruldu/2331922
- https://www.ibb.istanbul/ihaleler/19012/osmangazi—1-isimli-1200-kisi-yolcu-kapasite
- https://www.ibb.istanbul/ihaleler/19011/orhangazi—1-isimli-1200-kisi-yolcu-kapasite
